Ермакоў Я. С.
Падставовыя і змястоўныя характарыстыкі «суб'екта гісторыі» // Многомерность и
полифункциональность
культуры : сборник
научных статей / редкол. : В. Н. Калмыков (гл. ред.) [и др.] ;
Гомельский гос. ун-т им. Ф. Скорины. – Гомель : ГГУ им. Ф. Скорины, 2020. – С.
14–20.
Артыкул
прысвечаны разгляду аснаванняў і змястоўных характарыстык «суб'екта гісторыі».
На падставе канцэптаў «гістарычная прастора» і «гістарычны час» у якасці
важнейшай падставовай характарыстыкі вызначаецца «гістарычная памяць», якая
праз рэфлексію абяспечвае пераўтварэнне індывіда да суб'екта гісторыі. Для
тлумачэння месца суб'екта гісторыі ў сацыяльнай дынаміцы і спецыфіцы адносінаў
з «масай» і «элітай» аўтарам выкарыстоўваюцца канцэптуальныя ўяўленні А. Тойнбі
аб механізме фарміравання адказу цывілізацыі на выклік, які ідзе ад асяроддзя.
Паняцце «суб'ект
гісторыі» на сучасным этапе развіцця як сацыяльна- гуманітарных дысцыплін, так
і філасофіі звязана з пераасэнсаваннем ролі чалавека ў гістарычным працэсе. У
першую чаргу гэта абумоўлена развіццём постнекласічнай парадыгмы і
фарміраваннем адпаведнай навуковай карціны свету. Як адзначыў У. С. Сцёпін,
«станаўленне постнекласічнай рацыянальнасці патрабуе новага паглыблення рэфлексіі
... У полі гэтай рэфлексіі ўключаецца праблематыка сацыякультурнай дэтэрмінацыі
навуковай дзейнасці. Яна разглядаецца як пагружаная ў сацыякультурны кантэкст,
вызначаная дамінуючымі ў культуры каштоўнасцямі» (курсіў і пераклад наш – Я.
Е.) [1, с. 293].
Такім чынам,
пэўны ўзровень сацыякультурнай дэтэрмінацыі абумоўленасці пазнання свету
суб'ектам, як і асобных яго частак, не толькі не абмінае наяўнасць праблемы
вызначэння ролі чалавека ў гістарычным працэсе, але і ўздымае гэтую праблему на
новы ўзровень. Сёння чалавек не толькі з'яўляецца назіральнікам свету, які
фарміруе пэўныя яго вобразы, але праз гэта змяняе і форму быцця свету, рэалізуючы
тым самым свой патэнцыял. «У складаным спляценні гістарычных падзей, – як
адзначае У. М. Калмыкоў, – узрастае роля сацыяльнага суб'екта, здольнага да
ацэнкі і праектавання грамадскіх працэсаў, да ўмення абраць мэтазгодную пазіцыю
і рэалізаваць яе на практыцы» (пераклад наш – Я. Е.) [2, с. 112]. Асабліва гэта
тычыцца як дынамічнага развіцця агульначалавечай цывілізацыі і яе культуры, так
і гармоніі паміж асобнымі цывілізацыямі ў цэлым. Таму ў гэтым святле мэтай
артыкула з'яўляецца разгляд падставовых і змястоўных характарыстык суб'екта
гісторыі ў кантэксце гістарычнага развіцця і культуры.
Звяртанне да
суб'екта гісторыі не можа абысціся без уліку тых дасягненняў, якія адбыліся ў
тэорыі гісторыі, з аднаго боку, і культуралогіі, з іншага. У тэорыі гісторыі
апошнім часам плённа развіваецца даследаванне гістарычнай памяці, якая стала праблемай
міждысцыплінарнага характару. Дадзенае паняцце абазначае сукупнасць пэўных
ведаў, уяўленняў і вобразаў гісторыі ў свядомасці чалавека. Важнае значэнне для
суб'екта гісторыі набываюць такія якасці гістарычнай памяці, як наяўнасць
пэўных інварыянтаў у яе структуры і прывязка да прасторава-геаграфічных
асаблівасцяў жыцця суб'екта. Такімі інварыянтамі, якія фарміруюцца падчас
жыццядзейнасці чалавека, неабходна лічыць навуковыя гістарычныя веды,
паўсядзённыя гістарычныя ўяўленні і гістарычныя вобразы (пераклад наш – Я. Е.)
[3, с. 249].
Нягледзячы на
тое, што гістарычная памяць змяняецца і нават канструюецца, яе нязменным
элементам з'ўляецца вобраз мінулага, які ў якасці адбітка пакідаецца ў
свядомасці чалавека. Гэта можа быць памяць аб гістарычнай падзеі, асобе,
агульным мінулым грамадства. Сукупнасць такіх вобразаў, якія выстройваюцца ў
пэўную іерархію, складае індывідуальную і калектыўную гістарычную памяць
(пераклад наш – Я. Е.) [3, с. 251–252], узаемадзеянне якіх мае, на наш погляд, дыялектычную
прыроду і залежыць не толькі ад установак асобнага чалавека, але і ад
асаблівасцяў пэўнай эпохі.
Пры гэтым трэба
вылучаць простую наяўнасць гістарычнай памяці і актыўнае яе выкарыстанне пры
неабходнасці. Гэта звязана з большага з ўсведамленнем яе ў якасці пэўнай асновы
дзеянняў. Менавіта таму, на думку Р. Арана, «індывіды і грамадства нясуць у
сабе мінулае, якое яны не ведаюць, але ўздзеянню якога пасіўна падвяргаюцца...
Пакуль яны не ўсвядомяць таго, хто яны ёсць і кім былі, яны не дасягнуць
сапраўднага вымярэння гісторыі» (пераклад наш – Я. Е.) [4, с. 8]. Як гэта ні
парадаксальна, яны падвяргаюцца ўздзеянню таго, што даўно было сфарміравана
іншымі пакаленнямі людзей. Гэта абумоўлена і наяўнай сістэмай выхавання, і
фактычным узроўнем гістарычнай навукі, і нават метадамі прапаганды, якія працуюць
на фарміраванне ўласнага вобраза «свайго» і адпаведна «чужога». Гэта можа
адбывацца і праз культуру: наяўнасць першапачаткова «чужых» помнікаў у «сваёй»
культуры можа прывесці да пераўтварэння «чужога» і ўваходу яго ў гістарычную
памяць.
Адсюль
гістарычная памяць не можа мысліцца па-за межамі культуры ў шырокім сэнсе –
сукупнасці форм, прынцыпаў і спосабаў дзейнасці чалавека. Тут маецца на ўвазе
не толькі тое, што А. Асман называе мемаралізацыяй культурнай памяці, калі
гісторыя праз культуру становіцца асновай звяртання да мінулага і яго пераасэнсавання
(пераклад наш – Я. Е.) [5, с. 73]. Гаворка павінна ісці аб пэўных
прасторава-часавых характарыстыках рэалізацыі культуры – «гістарычнай прасторы»
і «гістарычнага часу».
Прастора і час
выражаюць «парадкі суіснавання і паслядоўнага існавання з'яў свету» (пераклад
наш – Я. Е.) [6, с. 43]. Гістарычная прастора выступае ў якасці пэўнага «якара»
са сваімі клімата- геаграфічнымі, геапалітычнымі і геакультурнымі
асаблівасцямі. У працэсе развіцця гэтая прастора становіцца гістарычнай,
убіраючы ў сябе асаблівасці гэтага развіцця. Але існуе і зваротная сувязь:
гістарычная прастора таксама ўплывае на эвалюцыю грамадскага і дзяржаўнага
ладу, з'яўляючыся яго гістарычным вобразам. Напрыклад, ужо стала агульным месцам
разглядаць Беларусь як краіну, якая знаходзіцца паміж Усходам і Захадам,
Еўропай і Расіяй, што дало адбітак на развіццё краіны пасля атрымання
незалежнасці, хаця не менш цікавай прадстаўляецца альтэрнатыва – Беларусь паміж
Поўднём і Поўначчу, у першую чаргу геапалітычна [7, с 188].
Гістарычны час
выступае як неабходны элемент тэмпаралізацыі жыцця людзей, фарміравання іх
інтэнцыі на даследаванне мінулага (уласна кажучы гістарыяграфіі) і будучага.
Невыпадкова, што з'яўляюцца не толькі ўяўленні пра цыклічнасць, лінейнасць і
нелінейсць гістарычнага працэсу, але і гістарызм як аснову звяртання да
мінулага і яго даследавання (пераклад наш – Я. Е.) [8, с. 93; 9, с. 624]. На
наш погляд, гістарычны час з'яўляецца ва ўласным сэнсе не столькі храналогіяй
падзей, колькі іх «сховішчам», дзе знаходзяцца пэўныя сэнсаўтвараючыя параметры
развіцця і функцыянавання сацыяльнай сістэмы, прыносячы ў яго тое, што прынята
называць «сэнсам гісторыі». Трэба пагадзіцца з М. С. Розавым, што сэнс гісторыі
– «гэта... сэнс гістарычных зменаў» (пераклад наш – Я. Е.) [10, с. 105], бо яны
праз гістарычныя крыніцы сцвярджаюцца ў каштоўнасна-сэнсавай прасторы
жыццядзейнасці чалавека.
Замацоўваючы
сэнсавае вымярэнне часу ў пэўных тэрытарыяльных межах, гістарычная прастора
злучаецца з гістарычным часам, і праз рэфлексію – дзейнасць, накіраваную на
асэнсаванне ўласных пазнаваўчых і не толькі дзеянняў (пераклад наш – Я. Е.)
[11, с. 143],– яны сцвярджаюцца ў свядомасці індывідаў і грамадства як
фундаментальны каштоўнасны вобраз рэальнасці пэўнай сацыяльнай сістэмы, фарміруючы
гістарычную памяць. Прыкладам могуць служыць такія вобразы, як «амерыканская
мара», «вялікая Расія», «аб'яднаная Еўропа», «Беларусь партызанская» і гэтак
далей, якія ў далейшым часта становяцца асновай для фарміравання асобных
ідэалагічных сістэм, напрыклад, еўразійства ці панамерыканізму.
Такім чынам,
гістарычная памяць як элемент свядомасці фарміруецца ў выніку асэнсавання і
рэфлексіі над прасторава-часавымі характарыстыкамі сацыяльнай сістэмы. З іншага
боку, гістарычная памяць таксама можа падвяргацца рэфлексіі. У гэтым выпадку
трэба казаць аб гістарычнай памяці як рэфлектыўнай сістэме, якая забяспечвае
неабходны ўзровень ускладнення індывіда да актыўнага суб'екта – асобы, ці
ўласна суб'екта гісторыі.
Гістарычная
памяць ілюструе «ўнутранае» вымярэнне суб'екта гісторыі і з'яўляецца важнейшай
яго падставовай характарыстыкай. Змястоўныя ж характарыстыкі суб'екта гісторыі,
на наш погляд, звязаны з яго дачыненнямі з астатнімі індывідамі і іх
сукупнасцямі. Што жа тычыцца палітычных партый, дзяржаў, этнасаў і нацый, якіх
да суб'ектаў гісторыі адносіць, напрыклад, М. С. Розаў [10, с. 105], то яны, хаця
і маюць пэўнае ўяўленне аб сэнсе гісторыі, але не могуць рэфлектаваць над
гістарычнай памяццю, таму ў нашым падыходзе да суб'екта гісторыі не адносяцца.
Увасабляючы ў
сабе аднаго са шматлікіх удзельнікаў гістарычнага працэсу, суб'ект гісторыі ў
той жа час з'яўляецца своеасаблівым рухавіком дзейнасці іншых індывідаў. Тут не
ідзе гаворка аб размежаванасці народа, суб'екта гісторыі і эліты. Трэба
пагадзіцца з У. М. Калмыковым, што «пастаноўка пытання пра суб'ект гісторыі не носіць
характар супрацьстаяння – народ (агульнае), асоба (адзінкавае) або эліта
(асаблівае) ствараюць гісторыю» (пераклад наш – Я. Е.) [2, с. 116]. Іншая
справа, што ў некаторыя гістарычныя эпохі паміж народам і элітай былі
непаразуменні, якія прыводзілі або да «паўстання масс», або да «паўстання
эліт». Апошняе, напрыклад, паводле меркавання К. Лэша, мы бачым зараз, калі
ідзе вялікі разрыў паміж багатай меншасцю і беднай большасцю (пераклад наш – Я.
Е.) [12, с. 27].
Суб'ект гісторыі
з’яўляецца рэфлектуючай адзінкай і народа, і эліты. Як частка народа, ён не
страціў веру ў каштоўнасці (пераклад наш – Я. Е.) [12, с. 23], а як частка
эліты, хаця і не ўваходзячы ў яе, гатовы прыняць адказнасць за выкананне сваіх
прынцыпаў і нормаў маралі, ведаючы «пачуццё вялікага абавязку перад гісторыяй»
і не маючы неймавернага «гістарычнага невуцтва» (пераклад наш – Я. Е. Цыт.
паводле : [12, с. 24, 36]). У кантэксце супрацьстаяння «паўстання мас» і
«паўстання эліт», суб'ект гісторыі імкнецца зблізіць іх праз ўсведамленне
свайго месца (і, адпаведна, сацыяльнай сістэмы) ў гістарычным працэсе соцыума і
рефлексію над каштоўнасна-сэнсавымі аспектамі яго быцця. Яны могуць быць
рэалізаваны ў сацыяльных дзеяннях як суб'екта, так народа і эліты, будучы
накіраванымі на фарміраванне аблічча цяперачыні і будучыні.
З іншага боку, не
варта абсалютызаваць ролю суб'екта гісторыі. Толькі патройнае адзінства
«народ-суб'ект гісторыі-эліта» дазволіць эфектыўна рэалізаваць інтэнцыю на
дасягненне агульнай мэты і праз сумесныя дзеянні самаздзяйсненне сэнсу
гісторыі. Механізм гэтага дасягнення быў апісаны А. Тойнбі, які разглядаў
механізмы генэзісу, развіцця, надлому і краху цывілізацыі. Галоўным фактарам,
які вызначае лёс любой цывілізацыі, ён лічыў сутыкненне «выкліку», які ідзе ад
асяроддзя і мае выгляд, напрыклад, знешняга заваявання ці катаклізму, і
«адказу», які дае цывілізацыя на гэты выклік. Пры гэтым эфектыўны адказ на яго
фарміруецца творчай меншасцю – асобамі, якія ўвасабляюць у сабе каштоўнасныя
ўстаноўкі і фундаментальныя сэнсы гістарычнага шляху цывілізацыі (пераклад наш
– Я. Е.) [13, р. 263]. У гэтай карціне развіцця цывлізацый асоба як суб'ект
гісторыі з'яўляецца сістэмаўтвараючым фактарам адказу цывілізацыі на выклік,
які «цягне» за сабою інертную большасць.
Аднак у фазе
надлому цывілізацыі ідзе разбурэнне сувязі паміж большасцю і творчай меншасцю,
якія больш зацікаўлены ў захаванні ўласнай улады. Як піша А. Тойнбі, дадзены
працэс часам ідзе праз рост мілітарызму, які «надломлівае цывілізацыю,
уцягваючы лакальныя дзяржавы ў міжусобныя братазабойчыя войны» (пераклад наш –
Я . Е.) [14, с. 222]. У выніку такія механізмы, як «трансферэнцыя» – перанос вынікаў
духоўнай працы асобы ў сферу знешніх сацыякультурных адносін (пераклад наш – Я.
Е.) [14, с. 261, 702], – і «мімесіс» – безыніцыятыўнае перайманне большасцю
досведу і дзеянняў творчай меншасці, у выніку чаго актывізуюцца «ўнутраныя
патэнцыі чалавека» (пераклад наш – Я . Е.) [14, с. 259], – ужо не могуць
«злучыць» творчую меншасць і астатнюю большасць у агульным адказе цывілізацыі
на выклік асяроддзя.
Канцэпцыя А.
Тойнбі раскрывае лакальныя ўзаемадзеянні актараў рознанакіраваных сацыяльных
працэсаў. Разам з рэфлексіўным механізмам асэнсавання ўласнай гісторыі праз
гістарычную памяць гэтыя ўзаемадзеянні дазваляюць акумуляваць наяўныя
каштоўнасна-сэнсавыя вымярэнні жыццядзейнасці сацыяльнай сістэмы, якія могуць
быць «уключаны» ў дзеянні чалавека і грамадства на каштоўнасным іх узроўні.
Падобны механізм таксама можа мець месца, на наш погляд, і ў дынаміцы навукі з
яе месцам у гісторыі і ўласнымі каштоўнасцямі – этасам навукі. Як правільна
заўважыў В. Франкл, каштоўнасці ёсць «універсаліі сэнсу, якія крышталізуюцца ў
тыповых сітуацыях, з якім сутыкаецца грамадства ці нават усё чалавецтва (пераклад
і курсіў наш – Я. Е.)» [15, с. 288]. Нам падаецца, што дынаміка навукі як
асобнай сацыякультурный сістэмы ў пэўнай ступені дэтэрміравана, з аднаго боку,
узроўнем рэфлексіі над месцам навукі ў гісторыі чалавецтва, а з іншага –
выкарыстаннем пры гэтым этасу навукі ў якасці каштоўнага компаса. Асабліва гэта
тычыцца сучаснага этапу развіцця навукі, калі яна не толькі дапамагае функцыянаванню
грамадства, але і стварае пэўныя пагрозы для страты яго культурнай і не толькі
разнастайнасці. У гэтым кантэксце не выклікае сумнення той факт, што ліст А.
Эйнштэйна да Ф. Рузвельта, які тычыўся пагрозы з боку ядзернай праграмы
Германіі, быў выкліканы глыбокімі разважаннямі і рэфлексіяй над месцам навукі ў
гісторыі агульначалавечай цывілізацыі і яе маральна-каштоўнаснымі падставамі.
Такім чынам,
важнейшай падставовай характарыстыкай суб’екта гісторыі з’яўляецца гістарычная
памяць, якая рэфлексуецца і праз гэта дапамагае знайсці каштоўнасна-сэнсавыя
падставы дзеянняў як уласна суб’екта гісторыі, так і астатніх індывідаў. А.
Тойнбі, разглядаючы механізмы фарміравання адказу цывілізацыі на выклік
асяроддзя, паказаў цесную сувязь творчай меншасці і інертнай большасці ў
фарміраванні дадзенага адказу. У гэтым прасочваецца найбольш значная змястоўная
характарыстыка суб'екта гісторыі. Ён з'яўляецца тым неабходным элементам, які
акумулюе і злучае патэнцыі народа і эліты, ажыццяўляючы тым самым сэнс як
уласнай гісторыі, так і асобнай сацыяльнай сістэмы.
Спіс выкарыстаных
крыніц і літаратуры
1. Стёпин, В. С.
Классика, неклассика, постнеклассика: критерии различия / В. С. Стёпин //
Постнеклассика: философия, наука, культура. – СПб. : Издательский дом «Мiръ»,
2009. – С. 249–295.
2. Калмыков, В.
Н. Роль народа, личности и элиты в истории / В. Н. Калмыков // Известия
Гомельского государственного университета имени Ф. Скорины. – 2016. – № 1. – С.
112–116.
3. Мазур, Л. Н.
Образ прошлого: формирование исторической памяти / Л. Н. Мазур // Известия
Уральского федерального университета. Сер. 2. Гуманитарные науки. – 2013. – №
3. – С. 243–256.
4. Арон, Р.
Избранное: Измерения исторического сознания / Р. Арон. – М. : РОССПЭН, 2004. –
528 с.
5. Ассман, А.
Новое недовольство мемориальной культурой / А. Ассман. – М. : Новое
литературное обозрение, 2016. – 232 с.
6. Ильин, В. В.
Философия политики / В. В. Ильин, А. С. Панарин. – М. : Изд-во МГУ, 1994. – 283
с.
7. Санько, С.
Штудыі з кагнітыўнай і кантрастыўнай культуралёгіі / С. Санько. – Менск :
БГАКЦ, 1998. – 190 с.
8. Гумилёв, Л. Н.
Этносфера: история людей и история природы / Л. Н. Гумилёв. – М. : Экспресс,
1993. – 544 с.
9. Савельев, И.
М. История и время. В поисках утраченного / И. М. Савельева, А. В. Полетаев. –
М. : «Языки русской культуры», 1997.– 800 с.
10. Розов, Н. С.
Интеллектуальные повороты и глубокие затруднения современной философии истории
/ Н. С. Розов // Новые парадигмы социального знания / Д. В. Винник [и др.]. – Новосибирск
: Манускрипт-СИАМ, 2013. – Гл. 1. – С. 9– 136.
11. Сорвин, К. В.
Культура как рефлексивная система / К. В. Сорвин // Теоретическая
культурология. – М. : Академический Проект ; Екатеринбург : Деловая книга ;
РИК, 2005. – С. 143– 154.
12. Лэш, К.
Восстание элит и предательство демократии : пер. с англ. / К. Лэш ; пер. Дж.
Смити, К. Голубович. – М. : Издательство «Логос», Издательство «Прогресс»,
2002. – 224 с.
13. Toynbee, A.
A. Study of History : in 12 vol. Vol 3 : The Growths of Civilizations / A.
Toynbee. – London : Oxford University Press, 1934.– 484 p.
14. Тойнби, А.
Постижение истории / А. Тойнби. – М. : Прогресс, 1991. – 736 с.
15. Франкл, В.
Человек в поисках смысла: сборник : пер. с англ. и нем / В. Франкл ; общ. ред.
Л. Я. Гозмана и Д. А. Леонтьева ; вст. ст. Д. А. Леонтьева. – М. : Прогресс,
1990. – 368 с.