Карпіцкі Мікалай. Сіла гісторыі і адчуванне гістарычнага часу // Глобальні трансформації у сфері культури: виклики сьогодення. Матеріали Міжнародної наукової конференції (м. Львів, 29-30 жовтня 2021 р.). Львів : Львівський національний університет ім. І.Франка, 2021. С. 24-26.
Мікалай Карпіцкі (г. Славянск, Украіна)
СІЛА ГІСТОРЫІ І АДЧУВАННЕ ГІСТАРЫЧНАГА ЧАСУ
Гісторыя – гэта не толькі падзеі ў храналагічнай паслядоўнасці, але іх унутраная ўзаемасувязь, якую вывучае гістарычная навука. Як піша Я. С. Ермакоў: «гістарычны час з'яўляецца ва ўласным сэнсе не столькі храналогіяй падзей, колькі іх “сховішчам”, дзе знаходзяцца пэўныя сэнсаўтвараючыя параметры развіцця і функцыянавання сацыяльнай сістэмы, прыносячы ў яго тое, што прынята называць “сэнсам гісторыі”» [2, с. 16]. Аднак гісторыя – гэта не толькі сэнсавая сувязь падзей, якія дадзены ў разуменні гісторыкаў, і нават не вобраз гісторыі ў масавай свядомасці, які падштурхоўвае народ да таго ці іншага выбару. Гісторыя – гэта рэальная сіла, якая звязвае падзеі разам. Асобная падзея – гэта яшчэ не гісторыя. Але ж сведка ўспрымае ў цяперашнім менавіта асобныя падзеі. Ці магчыма яму разглядзець за гэтай падзеяй сілу гісторыі?
Сучасны чалавек зыходзіць з уласных уяўленняў аб гісторыі. Таму гістарычна значныя ўчынкі вызначаюцца не гісторыяй як такой, а рознымі ўяўленнямі пра гісторыю, вельмі часта ілжывымі. Асновай для фарміравання асобных ідэалагічных сістэм могуць служыць вобраз рэальнасці пэўнай сацыяльнай сістэмы, фарміруючы гістарычную памяць, напрыклад, такія вобразы, як «амерыканская мара», «вялікая Расія», «аб'яднаная Еўропа», «Беларусь партызанская» і гэтак далей [2, с. 17]. У сувязі з гэтым пытанне. Ці існуе гісторыя анталагічна, ці цалкам знікае ў нябыт па меры знікнення ў мінулым, пакідаючы толькі свой віртуальны вобраз у напоўненых забабонамі уяўленнях людзей? Калі гісторыя ўжо знікла ў мінулым, то самі па сабе гістарычныя факты ніякага значэння не маюць, мае значэнне толькі іх разуменне. Пры гэтым знікаюць крытэрыі паміж праўдзівым і ілжывым разуменнем гісторыі.
Ці можна знайсці крытэр праўдзівасці, калі самі відавочцы бачаць падзеі па-рознаму? Адны гнілі ў сталінскіх лагерах, іншыя лічылі, што пры Сталіне надышло самае лепшае жыццё. Калі самі відавочцы не разумеюць таго, што адбываецца вакол іх, ангажаваныя гісторыкі і прыдумляюць ўласныя міфы, пераможцы з дапамогай прапагандыстаў фармуюць гістарычную свядомасць, то, магчыма, і няма гісторыі самой па сабе – усе гэта існуе віртуальна ў галовах людзей, таму казаць аб праўдзівасці бессэнсоўна?
Я лічу, што гісторыя анталагічна рэальная і выяўляецца яна ў сіле, якая ўздзейнічае на людзей: «індывіды і грамадства нясуць у сабе мінулае, якое яны не ведаюць, але ўздзеянню якога пасіўна падвяргаюцца» [1, с. 8]. Больш таго, гэтая сіла становіцца сілай людзей, калі яны здзяйсняюць гістарычныя ўчынкі. Праўдзівае або ілжывае разуменне гісторыі ў свядомасці людзей вызначае, ці будзе гэтая сіла ў іх учынках стваральнай або разбуральнай.
Усім катастрафічным падзеям нашай нядаўняй гісторыі – бальшавіцкай рэвалюцыі, нацызму, сусветнай вайне, заўсёды папярэднічалі ілжывыя інтэрпрэтацыі гісторыі. Спроба ўтаймаваць гістарычную сілу з дапамогай ілжывай ідэалагічнай сістэмы прыводзіць да такой супярэчнасці з рэальнасцю, якая рана ці позна разбурае грамадства. З іншага боку, кожны крок на шляху пераадоляння гістарычнай хлусні разнявольвае стваральныя гістарычныя сілы. Германія адрадзілася таму, што немцы здолелі адмовіцца ад нацысцкага разумення гісторыі, а Расея працягвае імкліва дэградаваць, паколькі расейцы не адмовіліся ад хлуслівых савецкіх інтэрпрэтацый гісторыі.
Адрозненне паміж гістарычнай свядомасцю Расіі і Ўкраіны ў тым, што ў Расеі працягваюць жыць гістарычнымі імперскімі міфамі, а ва Ўкраіне разумеюць іх ілжывасць. Гэтага адрознення аказалася дастаткова, каб у ўкраінцаў прачнулася творчая гістарычная сіла, дастатковая, каб зрабіць дэмакратычную рэвалюцыю і выстаяць у вайне, а ў расейцаў не хапіла сіл аказаць супраціў існуючай дыктатуры. І не будзе да тых часоў, пакуль не адмовяцца ад фальшывага разумення гісторыі, навязанага імперскай ідэалогіяй.
Гісторыя – гэта працэс, таму элементы гэтага працэсу носяць падзейны характар і набываюць сэнс толькі ў агульным кантэксце гістарычнага развіцця. Ідэалагічнае пераасэнсаванне гісторыі мае патрэбу ў такім прыпадабненні элементаў гістарычнага працэсу субстанциальным рэчаў, якія можна па-новаму вызначыць у навязанай сістэме ідэалогіі. Такое субстанциальное разуменне элементаў гістарычнага працэсу характэрна для расійскага гістарычнага свядомасці, і не характэрна для ўкраінскага.
Неразуменне паміж расейцамі і ўкраінцамі абумоўлена розным кантэкстам сацыяльных паняццяў, такіх як нацыя, дзяржава, грамадства, народ, краіна. Адны разумеюць краіну субстанцыйна як адчувальна дадзеную рэч з пэўнымі межамі, якія можна пашыраць. Спрэчка ідзе толькі аб тым, якімі прынцыпамі вызначаюцца гэтыя межы – этнічнымі, моўнымі, гістарычнымі і г. д., і ў якой меры варта ўжываць сілу для іх пашырэння.
Іншыя разумеюць краіну падзейна. Краіна – гэта тое, што існуе не само па сабе, а ў канкрэтных падзеях, калі людзі дапамагаюць адзін другому, маюць зносіны з блізкімі. Краіна складаецца з падзей паўсядзённага жыцця, але часам адбываюцца асаблівыя падзеі, якія дазваляюць адразу ўсвядоміць адзінства ўсей краіны ў цэлым.
Гэтыя два розныя разуменні кантэксту фарміруюць розныя сістэмы каштоўнасцяў. У адной сістэме каштоўнасцяў сацыяльныя паняцці (дзяржава, краіна, народ, нацыя) успрымаюцца як самастойныя сутнасці, якія вызначаюць значнасць жыцця людзей, у іншай сістэме каштоўнасцяў значнасць маюць канкрэтныя падзеі, у якіх удзельнічаюць людзі і сваім удзелам вызначаюць каштоўнасны сэнс дадзеных сацыяльных паняццяў.
Сіла гісторыі засведчваецца відавочцамі ў адмысловым адчуванні гістарычнага часу. Адчуванне сучаснага гістарычнага часу фарміруецца ў супрацьпастаўленні таго, што было ў гісторыі, але цяпер ужо немагчыма. І пакуль так адчуваюць усе, зло з мінулага сапраўды не можа адрадзіцца.
У прыватнасці, 23 гады мірнага жыцця ў Украіне сфармавалі адчуванне, што вайна ў іх гарадах немагчымая, таму першыя месяцы вайны ўкраінцы не маглі аказаць супраціву агрэсіі. «У самым пачатку вайны, – распавядала аўтару гэтага артыкула 16 красавіка 2015 года жонка расстралянага дыякана Наталля Брадарская з царквы «Праабражэнне Гасподняе» у Славянску, – ад бацькі адной дзяўчынкі з царквы (які сядзеў у свой час) мы пачулі, што ў горад завозіцца зброя. Тады яшчэ было ўсе спакойна, не верылася: Аб чым гаворка? Якая зброя? – усе гэта здавалася з вобласці фантастыкі». Аднак калі горад быў ужо захоплены, паўстала адчуванне перамяшчэння ў часе ў іншую эпоху: «Каля гараддзела міліцыі пастаянна гучала музыка, быў надпіс: «З намі бог (з маленькай літары) і вера праваслаўная». Ўзнікала адчуванне, што я апынулася ў 20-х гадах XX стагоддзя».
Можна даць такое вызначэнне. Адчуванне сучаснага гістарычнага часу – гэта інтуітыўнае разуменне таго, што магчыма цяпер, а што ўжо немагчыма і не можа вярнуцца з мінулага.
Перад пачаткам вайны ў расейцаў склалася зусім іншае адчуванне сучаснага гістарычнага часу, якое не толькі не выключала вайну, але наадварот, вайна ўспрымаецца як характэрная рыса сучаснасці. Бо Расея практычна ўвесь час вяла вайны на працягу двух апошніх дзесяцігоддзяў. Таму вайна на Ўсходзе Украіны выйшла з нетраў расійскай гістарычнай свядомасці і ўвасабілася ў рэальнасці.
У сувязі з гэтым узнікае пытанне, ці можна казаць аб дэфармацыі адчування гістарычнага часу. Гэта нармальна, што ў расейцаў і ўкраінцаў год таму было абсалютна рознае адчуванне сучаснага гістарычнага часу, ці ж у каго-небудзь з іх ўспрыманне гістарычнага часу было скажонае?
Калі паглядзець на гісторыю мінулага стагоддзя, можна ўбачыць, што ўсім жахлівым злачынствам папярэднічала дэфармацыя адчування гістарычнага часу. Спачатку фармавалася цалкам адарваная ад рэальнасці карціна свету, у аснове якой ляжаў пошук ворага – класавага, нацыянальнага... Створанае таталітарнымі ідэалогіямі фантастычнае ўспрыманне свету руйнавалі адчуванне сучаснага гістарычнага часу, а змясці з ім і мяжы паміж тым, што магчыма і што немагчыма. І тады станавілася магчымым усе, любыя мажлівыя і неймаверныя злачынствы мінулага аказваліся дапушчальнымі і прымальнымі ў сучаснасці.
Расейцам ужо 15 гадоў насаджаюць карціну свету з выдуманымі ворагамі. Даўжэй, чым праіснавала нацысцкая Германія. Дэфармацыя адчуванні сучаснага гістарычнага часу гэтак глыбокая, што любыя межы, якія вызначаюць, што з'яўляецца немагчымым і недапушчальным, ужо цалкам разбураныя. Таму Расія і Украіна разам з астатняй Еўропай апынуліся ў розным гістарычным часе, адным ваенная агрэсія здавалася абсалютна немагчымай, іншым – абсалютна натуральнай. Якое ж зараз сапраўднае гістарычнае час – гэта вызначыць сіла гісторыі, якая адным дапамагае перамагаць, а іншых выракае на няўдачу.
Такім чынам, гісторыя існуе не толькі як тэарэтычная канстукцыя, але ж і сама па сабе. Гісторыя валодае сілай, здольнасцю дзейнічаць. Гэтая сіла выяўляецца ва ўчынках і падзеях, надзяляючы іх гістарычным характарам. Відавочца ўспрымае сілу гісторыі ў адмысловым адчуванні гістарычнага часу, які адрозніваецца ва ўкраінскай і расійскай гістарычнай свядомасці.
Літаратура
1. Арон Р. Избранное: Измерения исторического сознания. Москва: РОССПЭН, 2004. 528 с.
2. Ермакоў Я. С. Падставовыя і змястоўныя характарыстыкі «суб'екта гісторыі» // Многомерность и полифункциональность культуры : сборник научных статей. Гомель: ГГУ им. Ф. Скорины, 2020. С. 14–20.